Hoe de rijke geschiedenis van een plek herleeft in een nieuwbouwwijk

Zijdebalen bestaat uit vier woonblokken, waarvan het laatste woonblok nu in aanbouw is. De Utrechtse binnenstad is als inspiratiebron gebruikt voor het ontwerp van Zijdebalen. Daarmee sluit de uitstraling van de nieuwe buurt goed aan op de omgeving en is het een echte poort naar de binnenstad geworden. Ambachtelijk vakmanschap en aandacht voor historische elementen geven Zijdebalen een eigen en sterke identiteit. Hoe er in de nieuwe wijk wordt teruggegrepen op het illustere verleden lees je in dit artikel, maar eerst gaan we een stapje terug in de tijd… Want wat heeft zich vroeger allemaal afgespeeld op deze plek?

De Bemuurde Weerd: terug naar de middeleeuwen

1300 – De Bemuurde Weerd

Net buiten Utrecht werd er rond 1300 een sluis aangelegd om het waterpeil in stad beter te regelen (links op bovenstaand kaartje). Deze sluis kreeg de naam: Weerdsluis. Om de sluis ontstond een voorstad, die rond 1330 ommuurd werd. Daarmee kwam dit gebied bekend te staan als de Bemuurde Weerd. In de middeleeuwse wijk was er vanaf het begin veel bedrijvigheid.

1681 – Buitenplaats Zijdebalen

De Amsterdamse zijdehandelaar Jacob van Mollem nam in 1681 het terrein in gebruik. Hij liet er een zijdefabriek bouwen en ruwe zijde uit Perzië, China of Bengalen via Amsterdam aanvoeren over de Vecht. De twijnmolens in de fabriek werden aangedreven door waterkracht van de Westerstroom (een gracht  langs de westelijke ommuring van de Bemuurde Weerd, die net zoals de Noorderstroom in 1949 werd gedempt). Kort na de bouw van de zijdefabriek liet Jacob van Mollem ernaast een buitenplaats bouwen. Zijn zoon, David van Mollem, bouwde de buitenplaats verder uit met lanen, hagen, een doolhof en vijvers.

Van voorstad naar buitenplaats met zijdefabriek, tuindersgebied en industrieterrein: De Bemuurde Weerd van Utrecht, ten noorden van de binnenstad, heeft een rijke historie en veel verschillende ‘levens’ gehad. Nu ontwikkelen en bouwen wij hier samen met Hurks de nieuwe woonwijk Zijdebalen, vernoemd naar de voormalige buitenplaats. Met bijna 500 woningen gaat de locatie een nieuwe levensfase in.

7 manieren waarop de geschiedenis en de nieuwbouwwijk Zijdebalen samenkomen

1. De toegangspoorten van de binnentuinen

De binnentuin van woonblok 2 is voorzien van een toegangspoort, geïnspireerd op de oorspronkelijke toegangspoort van Lusthof Zijdebalen. Ook woonblok 4 krijgt zo’n ambachtelijk vervaardigde toegangspoort, gemaakt door de Utrechtse kunstsmederij Van der Horst. Een ander leuk weetje: kunstsmederij Van der Horst was van 1902 tot zomer 2016 gevestigd aan de Bemuurde Weerd. Ondertussen werken vader Axel en zoon Wout van der Horst, die de zaak overnamen van hun grootvader en overgrootvader, op een andere locatie. Wegens ruimtegebrek verhuisden ze naar een industrieterrein aan de rand van de stad.

2. De mysterieuze gevelsteen D(e) Fortuyn keert terug

In de gevel van het inmiddels gesloopte pand aan de Zeedijk 22 werd een 17e-eeuwse steen gevonden met daarop de tekst ‘D Fortuyn’ en een afbeelding van Fortuna, de Romeinse godin van het lot (zowel van geluk als ongeluk). We lieten de steen repareren en schilderen, waarna hij teruggeplaatst werd in de gevel van het nieuwe herenhuis aan de Zeedijk met huisnummer 22.

Waarom was dit pand voorzien van deze gevelsteen? Het blijft gissen en vele verklaringen zijn mogelijk. Wat we wel weten is dat Fortuna het symbool is van het pijpenmakersgilde (een in 1660 opgerichte belangenorganisatie voor pijpenmakers, een oud beroep). Wellicht heeft er vroeger een pijpenmaker in het pand gewoond? Wie weet komt het antwoord ooit nog boven water.

3. De oude Lubro-broodfabriek krijgt een nieuwe functie

Uniek aan het vierde woonblok van Zijdebalen is de integratie van de oude Lubro-fabriek. Dit monumentale pand transformeren we naar 6 ruime herenhuizen van 280m², werkplekken en een restaurant met terras aan de Zijdebalenstraat. Ook de 19e-eeuwse tuinderswoning (tussen woonblok 3 en 4) is onderdeel van dit plan, met een nieuwe invulling als vergaderruimte en locatie waar geborreld of gedineerd kan worden.

4. Een mooie herinnering aan Jongeneel

Ook houthandel Jongeneel is nog altijd verbonden aan de locatie. Huybertus Jongeneel begon in 1797 met de handel in hout aan de Zeedijk in Utrecht. De firma bleef hier twee eeuwen aanwezig. In 2009 verhuisde het hoofdkantoor naar een nieuwe locatie in de stad. Op verschillende manieren wordt er in Zijdebalen gerefereerd aan Jongeneel. Zo zijn er twee straatnamen vernoemd naar de houthandel (de Jongeneelstraat en de Jongeneelwerf) en staan er op het nieuwe plein aan de Jongeneelwerf drie banken, waarvan het hout beschikbaar is gesteld door de houthandel. Op één van de banken is een embleem te zien met daarop een tekst, die herinnert aan de band tussen de firma en deze plek.

5. Historische beelden in het hart van Zijdebalen

Op het nieuwe plein aan de Jongeneelwerf komt een horecapaviljoen. Het paviljoen is ontworpen door Rijnboutt architecten en wordt een centrale ontmoetingsplek in Zijdebalen. De achterkant van het paviljoen is voorzien van historische kaartbeelden van de Bemuurde Weerd.

6. De verdedigingstoren van de Bemuurde Weerd

Op het terrein zijn door archeologen verschillende vondsten gedaan, zoals aardewerk, munten, metaal, penningen en glas. Zij troffen ook de resten aan van een middeleeuwse verdedigingstoren in de Bemuurde Weerd. De toren stond op de noordwesthoek van de vroegere voorstad en dateert van rond 1375. In de 16e eeuw is de toren waarschijnlijk afgebroken. De vorm van de toren is nu terug te zien in de bestrating, precies op de plek waar de toren stond.

7. Terugkeer van de Noorderstroom

In de Zijdebalenstraat, tussen woonblok 3 en 4, leggen we een nieuwe stadsgracht aan. De nieuwe stadsgracht komt op de plek waar zich vroeger de Noorderstroom bevond. Deze gracht werd in 1949 gedempt en vervangen door een ondergronds spuiriool (zie linker foto), waarmee water vanuit de Weerdsingel op de Vecht wordt gespuid. Met de aanleg van de nieuwe stadsgracht wordt de Noorderstroom in ere hersteld.